ریا از گناهان بزرگ است و ریشه آن عدم معرفت و یا كمى معرفت نسبت به خداوند متعال و نیز بى‏خبرى از جایگاه رفیع انسان و هدف زندگى اوست. انسانى كه همه توفیقات و نعمت‏ها و دارایى خود را از خداوند متعال مى‏داند و باور دارد كه همه قدرت‏ها و نعمت‏ها و وجود ما از اوست و اگر یارى و كمك او نباشد، موفق به هیچ كار خیرى و كمالى نمى‏شویم، اعمال خود را بزرگ و مهم به شمار نمى‏آورد و آن را به رخ دیگران نمى‏كشد، این كار معنایش اهمیت دادن به كارهاى خود و بزرگ جلوه كردن آن در نظر فرد ریاكار است ودلالت مى‏كند كه من این توانایى و قدرت و كمال را از خودم دارم نه از خداوند.

.چرا آدمى كارى را براى مردم و به قصد توجه آنان انجام دهد حتى اگر فرض كنیم كه تمامى مردم سپاسگزارند و قدر كار دیگرى را دانسته و به آن ارج خواهند نهاد باز هم انجام كار براى جلب نظر آنان حماقت است. زیرا هر قدر كه آنان سپاسگزارى كنند عافیت همه زوال پذیر و نابود شدنى هستند حال چرا انسان بر روى آب خانه بسازد و بر باد لانه گزیند اگر این جهان خدایى دارد كه ازلى و ابدى است و همه اعمال در نظر اوست و اوست كه یعْلَمُ اَلسِّرَّ وَ أَخْفى‏ یعْلَمُ خائِنَةَ اَلْأَعْینِ وَ ما تُخْفِی اَلصُّدُورُ سر و مخفى‏تر از سر را مى‏داند حركت چشمها آنچه را كه قلبها پنهان كرده مى‏داند چرا آدمى با او معامله نكند و سرمایه عمل را كه بالاترین ارزش آورى انسان است در نزد او ذخیره ننماید. چرا بنا را بر پایه‏اى استوار و خلل ناپذیر بنا نكنیم آیا سزاوار است كه آدمى كوچك‏ترین حركات خود را براى بندگانى كه نوعا ناسپاس هستند انجام دهد و عمل را تباه سازد چرا براى خداوند كار نكند و تنها او را طرف حساب خود قرار ندهد كه نه ناسپاس است و نه بى اطلاع و نه ناتوان از دادن اجر و مزد؟
ریا قبل از عمل در عبادت موجب بطلان مى‏شود و در كارهاى دیگر ارزش عمل را از بین مى‏برد.
ولی كسى كه بعد از عمل، از این كه دیگران بفهمند فلان عمل را انجام داده است، خوشحال مى‏شود. این قسم نیز مرحله‏اى از اخلاص را شائبه‏دار و آلوده مى‏سازد. گرچه مثل قسم قبلى، حرام شرعى و مبطل عمل نیست
از طرفى باید دانست كه شیطان در فریب دادن بسیار استاد و ماهر است و از زمان حضرت آدم (ع)، فریب دادن را تمرین و تجربه كرده است و براى هر كس دام مخصوصى مى‏گستراند.
ریا چیست؟
ریا گرفته شده از رؤیت است و تعریف آن عبارت است از: طلب منزلت و مقام در قلب‏هاى مردم به وسیله عبادات و طاعات خداوند متعال. این گونه ریا كه در مقابل اخلاص در نیت مطرح می شود، به لحاظ شرعی شرك در عبادت و حرام است و سبب باطل شدن عبادت نیز مى‏شود . شخص ریاكار نزد مردم چنین نشان مى‏دهد كه مخلص و مطیع واقعى خداوند است در صورتى كه در حقیقت چنین نیست.
در مورد تحقق ریا باید توجه داشت:
اولا تحقق ریا مشروط به قصد ریا است .
ثانیا وابسته به داشتن غرضى از اغراض دنیوى نظیر كسب محبوبیت نزد مردم و از این طریق كسب ثروت و ریاست بر ایشان مى‏باشد.
ثالثا مربوط به حوزه عبادت و پرستش است.
رابعا در عبادت های مستحب امكان تحقق دارد و در واجبات ریا نیست.
بنابراین هر نشان دادنی ریا نیست ، گاهی حساسیت نسبت به این موضوع برای برخی از جوانان به صورت وسواس در می آید و آنها خیال می كنند كه آدم های بسیار ریا كاری هستند و از این موضوع بسیار هم ناراحت می شوند، این گروه باید بدانند كه تصور ریا خصوصا برای جوانان، بسیار نادر است ، چرا باید یك جوان ریا كند؟ شاید این موضوع بیشتر نسبت به بزرگسالان مصداق داشته باشد تا جوانان و دانشجویان.
بسیاری از مواقع انسان كار اخلاقی خوبی انجام می دهد كه اطلاع از آن باعث تشویق دیگران برای انجام كار نیك می شود، بدون اینكه شخص بخواهد قصد قربتش را نسبت به خدای تعالی خدشه دار نماید، اگر انسان در باطن برای خدای متعال كار می كند، اشكالی ندارد كه در ظاهر دیگران مطلع شوند . كسی كه حقیقتا در مسیر الهی و قرب به خداوند حركت می كند، رفتار آشكار او حتی ممكن است نوعی امر به معروف حساب شود و در افراد دیگر انگیزه كار نیك را فراهم می آورد.
گاهی انسان در جامعه كه حضور می یابد، سعی می نماید همواره آبروی خویش را حفظ كند و مواردی را رعایت می كند كه ممكن است در زندگی خصوصی خود رعایت نكند . عاقلانه نیست كه آدمی هر كاری كه در محدوده خصوصی زندگی خویش انجام می دهد یا احیانا برخورد نامناسبی كه در خانه دارد ، در جامعه نیز آن را بنمایاند و این كار را به عنوان بی ریا و صاف بودن توجیه نماید .
از نظر اخلاقی در صورتی كه انسان شخصیت اجتماعی خود را نیك و سالم بنماید و سعی كند رفتار خویش را در مرعی و منظر دیگران كنترل نماید، نه تنها خلاف اخلاق و دین نیست و در اصطلاح ریا به حساب نمی آید ، بلكه اصولا وظیفه چنین اقتضایی را دارد .
اقسام و حرمت ریا
ریا نیز بر چند قسم است:
الف) محض ریا یعنى عملى فقط و فقط براى نشان دادن به مردم انجام گیرد.
ب) انضمام ریا یعنى انجام عملى كه هم در آن قصد قربت و هم قصد ریا و نشان دادن به مردم باشد.
ج) ریا در بعضى از اجزاء عمل، چه آن بعض واجب باشد یا مستحب.
د) ریا در مكان عمل گرچه خود عمل براى خدا باشد، مثل خواندن نماز در صف اول جماعت كه انتخاب صف اول ریایى باشد.
ه) ریا در زمان عمل گرچه خود عمل براى خدا باشد، مثل خواندن نماز اول وقت كه انتخاب زمان اول وقت از روى ریا باشد.
و) ریا در وصف عمل مثل خواندن نماز با تأنى و خشوع كه این تأنى و خشوع از روى ریا باشد.
اگر تمام این اقسام ریا نسبت به عمل عبادى (عملى كه در آن قصد قربت شرط است مثل نماز) باشد، هم حرام و هم مبطل عمل است. البته با اختلاف كمى در فتاوا عروةالوثقى، سید محمد كاظم طباطبایى یزدى، ج 1، ص 470 تا 472، بحث نیت نماز

علامت ریا كاران
بسیارى از افراد بعد از مطالعه و بررسى احادیث بالا و مانند آن كه شدیدترین تعبیرات را درباره ریاكاران دارد در تشخیص موضوع ریا گرفتار وسوسه مى شوند، البتّه جا دارد كه انسان در مورد ریا سختگیر باشد، چرا كه نفوذ ریا در عمل بسیار مرموز و مخفى است، چه بسا انسان سالها عملى را انجام مى دهد بعداً مى فهمد كه عمل او ریائى بوده است، مثل داستان معروفى كه درباره یكى از مؤمنین پیشین نقل مى كنند كه نماز جماعت سالیان دراز را قضا كرد، و دلیلش این بود كه همه روز در صفّ اوّل مى ایستاد، یك روز دیر به جماعت آمد و در صفوف آخر ایستاد احساس كرد از این جریان ناراحت است، چرا كه مردم او را در صفوف آخر مى بینند، باید همیشه در صف اوّل باشد!
ولى افراط و تفریط در این مسأله مانند همه مسائل، اشتباه و خطاست، باید از علامات ریا پى به وجود آن برد و از آن پرهیز كرد، ولى وسواس غلط است.
بهترین محك براى شناخت اعمال ریائى از غیر ریائى همان معیارهائى است كه در روایات اسلامى آمده است; از جمله:
1 ـ در حدیثى از پیغمبر اكرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم كه فرمود: «اَمّا عَلامَةُ الْمُرائِى فَاَرْبَعَةٌ: یحْرُصُ فَى الْعَمَلِ لِلّهِ اِذا كانَ عِنْدَهُ اَحَدٌ وَ یكْسِلُ اِذا كانَ وَحْدَهُ وَ یحْرُصُ فى كُلِّ اَمْرِه عَلَى الْمَحْمِدَةِ وَ یحْسِنُ سَمْتهُ بِجُهْدِهِ; امّا علامت ریاكار چهار چیز است: هنگامى كه كسى نزد اوست تلاش مى كند اعمال الهى انجام دهد و هنگامى كه تنها شد در انجام عمل كسل است! و در تمام كارهایش اصرار دارد مردم از او مدح و ستایش كنند، وسعى مى كند ظاهرش را در نظر مردم خوب جلوه دهد.»
2 ـ در حدیث دیگرى همین معنى با تعبیرات جالب دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام)نقل شده است فرمود:«لِلْمُرائِى اَرْبَعُ عَلامات:یكْسِلُ اِذا كانَ وَحْدَه ُوَینْشُطُ اِذا كانَ فى النّاسِ وَ یزیدُ فى الْعَمَلِ اِذا اُثْنِىَ عَلَیهِ وَینْقُصُ مِنْهُ اِذا لَمُ یثْنى عَلَیهِ; ریا كار چهار علامت دارد: اگر تنها باشد اعمال خود را با كسالت انجام مى دهد، و اگر در میان مردم باشد بانشاط انجام مى دهد، هرگاه او را مدح و ثنا گویند بر عملش مى افزاید، و هرگاه ثنا نگویند از آن مى كاهد!» شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 2، صفحه 180.
خلاصه، هركارى كه با انگیزه بهتر نشان دادن عمل در انظار مردم صورت گیرد، سبب نفوذ ریا در عمل است و این انگیزه را هر چند مرموز باشد از دوگانگى برخورد انسان به اعمالى كه در خلوت و جلوت انجام مى دهد مى توان دریافت.
این مطلب به اندازه اى ظریف و مرموز است كه گاه انسان براى فریب وجدان خود اعمال خود را در خلوت بسیار جالب انجام مى دهد تا خود را قانع كند كه در اجتماع نیز همان گونه انجام دهد و دوگانگى در آن نباشد در حالى كه هم عملى را كه در اجتماع انجام مى دهد ریا است و هم آن را كه در خلوت انجام داده آلوده به نوعى ریا است.
امّا همان گونه كه در بالا نیز اشاره شد، افراط در این مسأله جایز نیست چرا كه دیده شده افرادى از نماز جماعت و وعظ و ارشاد بر سر منبر و تدریس و تصنیف كتاب محروم مى شوند به این عنوان كه مى ترسیم عمل ما ریائى باشد.
در روایات اسلامى نیز به این مطلب اشاره شده است كه اگر انسان عملى انجام دهد و مردم از آن با خبر شوند و از آن مسرور گردد در حالى كه انگیزه او از آغاز ارائه به مردم نبوده ضررى به قصد قربت و عمل الهى او نمى زند. وسائل الشیعه، جلد 1، ابواب مقدّمة العبادات، باب 15، صفحه 55.
از اینجا روشن مى شود كه تشویق نیكوكاران نسبت به اعمال صالحى كه انجام داده اند در یك مجلس عمومى یا در وسائل ارتباط جمعى به این قصد كه دیگران نیز به این كار تشویق شوند منع شرعى ندارد، بلكه از كارهائى است كه بزرگان همیشه انجام مى داده اند و اجر و پاداش انجام دهنده كار نیز ضایع نمى شود، مشروط به این كه انگیزه اش از آغاز چنین مطلبى نبوده باشد.
در آیات قرآنى و روایات اسلامى نیز بارها تشویق به صدقات و خیرات پنهانى و آشكار شده است، و این نشان مى دهد كه انسان مى تواند با انجام اعمال صالحه بطور آشكار انگیزه هاى الهى خود را نیز حفظ كند، و از ریا بركنار بماند.
در پنج آیه از قرآن مجید تشویق به انفاق «سِرّاً وَعَلانِیةً» یعنى بخشش در پنهان و آشكار یا «سِرّاً وَ جَهْراً» كه همان معنا را مى دهد شده است. بقره ـ 274; رعد ـ 22; ابراهیم ـ 31; نحل ـ 75; فاطر ـ 29.
اصولاً قسمتى از عبادات اسلامى بطور آشكار انجام مى شود همانند نماز جمعه و جماعت و مراسم با شكوه حجّ خانه خدا و تشییع جنازه مؤمن و جهاد و امثال آن; درست است كه باید انگیزه در تمام اینها الهى باشد ولى اگر گرفتار وسوسه شود همه این اعمال را ترك مى كند و این نیز ضایعه بزرگى است.
محجّة البیضاء، جلد 6، صفحه 200.